上海历史风貌建筑变身交响音乐博物馆免费开放新闻中心中国常州网 常州第一门户网 常州龙网 常州日报 常州晚报

百度 中国刑事诉讼法学研究会会长卞建林说。

Britaniar Burdin Aroko ezkutu apaindua.

Burdin Aroa, arkeologian eta historiografian, edozein herritako garapen historikoko epe bat da, non burdinaren erabilpena lanabesetan nagusitzen den. Aro hori Metalen Aroaren barruan kokatzen da, Kobre Aroaren (Kalkolitoa) eta Brontze Aroaren ondoren. Aldia kronologikoki datatzerakoan, kontuan izan behar da aldatu egiten dela munduko eskualdearen arabera, metalurgia-teknologia hainbat une ezberdinetan sortu eta geratu baitzen puntu geografiko hainbatean.

Metal horrez gain, Burdin Aroko gizarteetan beste aldaketa batzuk nabarmentzen dira aurreko gizarteen aldean, hala nola nekazaritzan, sinesmen erlijiosoetan edo arte estiloetan, nahiz eta kasu guztietan ez den hala gertatzen.

Historiaurrea sailkatzeko C. J. Thomsenek asmatutako hiru adinen sistema klasikoan, Burdin Aroa azkena zen, Harri Aroa eta Bontze Aroaren ondorengoa, baina Thomsenek ez zuen Kalkolitoa kontuan hartu. "Burdin Aroa" lokalki hasten da burdinaren edo altzairuaren ekoizpenak aurrera egin duenean, harik eta burdinazko erremintek eta armek erabilera komuneko brontzezko baliokideak ordezkatzen dituzten arte. Antzinako Ekialde Hurbilean, trantsizio hori Brontze Amaierako kolapsoa deritzonaren ondorioz gertatu zen, K.a. XII. mendean. Teknologia berria laster zabaldu zen Mediterraneoko arroko eskualde osoan eta Asiako hegoaldean. Erdialdeko Asiara eta Ekialdeko Europara ere iritsi zen, eta geroago Erdialdeko Europara. Iberiar Penintsulan, K.a. 750 eta K.a. 100. urteen artean koka daiteke, eta Frantzian, K.a. 800. urtetik aurrera. Europako iparraldea ez zen K.a. 500 inguru arte iritsi.

Kontzeptu historiografikoak

Antzinako Greziako Aro Geometrikoko zeramika. Hirschfeld kratera, K.a. VIII. mendea. Atenaseko Museo Nazionala.

Historiaurreko azken mendeetako periodizazioa egiteko Metaleen Aroa Europako eta Mediterraneorako zein Ekialde Hurbilerako garapenari erreparatuta eta eskualde horietarako sortu eta definitu zen. Beste eskualdeen kasuan, burdina erabili izan badute ere, egokiagoa den euren garapenarekin bat datorren sailkapenari jarraitzea, eta horrela egin ohi da. Bestalde, Burdin Aroaren kasuan, aipatutako eskualde horietako batzuetan, Aro historikoan sartuta daude, idazkera erabiltzen baitute, eta beraz, Historian ohikoagoak diren periodizazioak erabiltzen dira, hala nola, inperioen edo dinastien agintaldien etapak edo historialariek definitutako beste etaparen bat, hala nola, Tarteko Hirugarren Aroa eta Aro Berantiarra Antzinako Egiptoko historiarako, Akemenestar Inperioa Asia Hego-mendebalderako (Ekialde Hurbila eta Ertaina historiografia tradizionalean), eta beste.

Garai honetako azken mendeetan, ordura arte ezagutzen ez genituen herri historikoen izenak agertzen hasten dira, mesopotamiarrek eta irandarrek ondoren, Ekialde Hurbileko hiri-estatuetako eskribek, greziarrek eta azkenik, erromatarrek herri horiek izendatzen hasten direlako beren kroniketan. Modu horretan, bere buruari buruz oraindik idatzi ez duten herriak ere Histoiran sartzen dira. Hori gertatu aurretik, idazten ze duten herri horiek izendatzeko, egungo arkeologiak adostu dituen izenak erabiltzen dira, ez herriak, etnikoki ulertuta, izendatzeko, baizik eta kultura materiala partekatzen duten biztanle multzoei buruz hitz egiteko.

Burdin Aroaren sinkronismo eza

Beraz, aro honen data eta garapena desberdina da eremu geografikoaren arabera. Oro har, K.a. XII. mendean hasi zen Ekialde Hurbilean, Antzinako Indian (Rig-veda ondoko garaian), eta Antzinako Grezian, eta Europako beste tokietan geroago.

Burdin Aroaren bukaera, Mediterraneo aldean, Helenizazioarekin eta Antzinako Erromaren zabalkundearekin etorri zen; Indian, Budismoaren eta Jainismoaren garapenarekin; Txinan Konfuzianismoarekin; eta, Ipar Europan, lehenengo Erdi Arora arte ez da gertatuko. Horiek denak hitzarmen historiografikoak dira, Burdin Aroaren amaiera, Historiaren (idatzizko iturri historikoen) hasieran jarri izan baita.

Ameriketan eta Australasian burdinaren erabilpena Europako kolonizatzaileek sartu zutela eta, ez zen inolako Burdin Arorik izan.

Ekialde Hurbila

Antzinako Ekialde Hurbileko Burdin Aroa Anatolian, Kaukason edo Europako hego-ekialdean burdina galdatzeko teknikak eta forja lanak egiteko metodoa aurkitu ondoren hasi zela uste da, K.a. 1300 inguruan. Haizeolan egindako burdinaren lehen galdaketa Jordaniako Tell Hammeh-n dago, eta K.a. C-14 bidezko datazio bati esker, K.a. 930 ingurukoa dela jakin ahal izan zen.

Mediterraneo ekialdean

(ca. K.a. 1100-330) Bi fase nagusi bereizten dira: Burdinaren Lehen Aroa eta Burdinaren Bigarren Aro*. Mediterraneo osoan aldaketa sakonak gertatu ziren mende horietan: hazkunde demografikoa, laboreen areagotzea, teknologia berriak (inguruko zeramika eta burdinaren metalurgia) eta lehen hirien agerpena. Antolaketa politikoko sistema berriek, gizarte hierarkizatuagoekin, monetaren eta idazketaren garapena ere badakarte, beste elementu batzuen artean. Feniziarrak eta greziarrak mendebaldeko Mediterraneoan, Asia Txikian eta Itsaso Beltzean zehar hedatzen hasi ziren, lehengaien bilaketak eta hazkunde demografikoak sustatutako prozesua. Iberiar Penintsulan, aipatutako eraldaketek hego-mendebaldean eta eremu mediterraneoan izan zuten eragina batez ere. Ekialde Hurbilean, Mediterraneo ekialdekoak izan ziren aldaketa gehien jasan zituzten eskualdeak. Bertan, mendebaldeko munduarekin izan zituzten loturengatik nabarmentzen diren erakunde politiko eta kultural berriak agertu ziren, hala nola Israel, filisteoak edo feniziarrak, Mediterraneo osoan kolonizazio-prozesu bat hasi zuten lehenak. Kolono horiek feniziar hirietatik eta greziar munduko (penintsula helenikoa, Egeoko irlak eta Anatoliako itsasertza) hirietatik abiatu ziren.

Burdin Aroa Europan

Europarentzat, Burdin Aroa Historiaurreko Europaren azken etapa da, eta Protohistoriaren lehena izan daiteke; Protohistoria esaten zaion aldia hasten baita, hain zuzen ere, greziar eta erromatar idazleek eskualde jakin baten deskribapenak egiten hasten direnean.

Hasiera eta bukaera

Italiako etxe itxurako errauts-kutxatila. K.a. IX-VII. mendea. Villanobatar kultura.

Ekialdeko Europa Mediterraneoan lehenago hasi zen: gorago aipatu den bezala, K.a. XII. mende inguruan. Europa erdialdean K.a. VIII. mendean (Hallstatt kulturarekin batera), eta Ipar Europan K.a. VI. mendean hasi zen.

Burdin Aroaren bukaera, Grezian, hiri-estatuen (Grezia klasikoarekin ) kultura zabaltzen denean bukatu zen; nahiz eta Antzinako Greziako historiarentzat, beste izendapen batzuk erabiltzen diren (ikus Antzinako Grezia). Italian, Antzinako Erromaren zabalkundearekin gainditu zen Burdin Aroa. Europaren zati handi batean, erromatarrek konkistatu ondoren, Burdin Aroak amaiera bortitza izan zuen. Baina Europako gune batzuetan, Kristo ondorengo mendeetara arte iraun zuen, eta, are gehiago, zenbait kasutan, kristautzea, Migrazio Garaia edo Goi Erdi Arora arte. Azken kasu hori gertatu zen bereziki Eskandinavian.

Burdina hainbat gunetan asmatu zen modu autonomoan. Europa eta Ekialde Hurbilean hedatu zen burdinari dagokionez, metala, K.a. XII. mendearen hasieran nola landu aurkitu zuten, Kaukaso hegoaldean, segur aski, hititek kontrolatzen zuten eskualde batean eta poliki-poliki hedatu zen hurrengo mendeetan. Dena den, Burdin Aroa ez zen hasi burdina Europan lehen aldiz agertu zenean, baizik eta erreminta eta armen prestakuntzan brontzea ordezten hasi zenean.

Dorseten dagoen Maaden Castle herri gotortua airetiko argazkian. Ingalaterrako herri gotortu ikusgarrienetako bat da, harresi indartsuak ondo kontserbatu baitira.

Aipatu bezala, Burdin aroaren hedatzea ez zen aldi berean gertatu Europa osoan; tokiko kultura-garapenak oso garrantzitsuak izan ziren burdinaren arorako trantsizioan. Adibidez, Historiaurreko Irlandako Burdin Aroa K.a. 500. urte inguru hasi zen (ordurako Greziako Burdin Aroa bukatuta zegoenean), eta K.o. 400. urtean amaitu zen. Burdinaren teknologiaren erabileraren orokortzea aldi berean gertatu ziren Europako parte handietan eta Ekialde Hurbilean.

Euskal Herrian burdinaren esplotazioa gutxienez K.a. IV. mendean hasi zen, Elduainen aurkitutako arrastoen datazioak erakusten duenez.

Bi edo hiru etapa

Erdialdeko Europan bi alditan banatu ohi da garai hau, bertako kultura arkeologikoetan oinarrituta: Hallstatt kultura (Alpeetan Azken Brontze Aroan hasi eta Burdinaren aro goiztiarrean garatu zena) eta La Tène kultura (Hallstattetik mendebaldera zegoen eskualde batean bere sorlekua izan zuena). Hallstatt eta La Tène-ren kultura materialek 4 fase dituzte (A, B, C eta D faseak).

Vovodinako (Serbia) Burdin Aro goiztiarreko tresnak eta armak

Tradizionalki, Mediterraneoz kanpoko Europa osorako erabili izan dira aurreko izendapen horiek, haien kultura materiala erruz hedatu baitzen kontinentean, baina horien kulturaren eragina hain indartsua izan ez zen lekuetan, Lehen Burdin Aroa (K.a. 1.000/800/700 - 400, Burdin Aroa I ere izendatua) eta Bigarren Burdin Aroa (K.a. 400 - 200, Burdin Aroa II ere izendatua) edo beste izendapen batzuk erabiltzen dira . Frantziako Institut national de recherches archéologiques préventives (INRAP) institutuak honela banatzen ditu bi etapa horiek: lehenengoa edo Hallstatt, K.a. 800etik K.a. 450ra, eta bigarrena, La Tène, K.a. 450tik K.o. I. mendearen amaiera arte. Ikerlari askok aldiz, Javier Armendariz nafarrak besteak beste, hiru etapa bereizten dituzte Europako Burdin Aroan: antzinako Burdin Aroa, Erdiko Burdin Aroa eta Amaierako Burdin Aroa (edo Burdin Aro berria).

Dena dela, eta beste garai arkeologikoekin gertatzen den bezala, datazio zehatzak geografikoki alda daitezke. Oro har, Europa Mendebaldean, Burdin Aroa Erromatar konkistarekin amaitzen da.

Gonzalo Ruiz Zapatero, Burdin Aroan erreferentziazko historialari espainiarra eta Madrilgo Unibertstiate Konplutentsean irakasle dena, taula geo-kronologiko hau osatu du, eragin handiena zuten kultura arkeologikoekin:

Burdin Aroaren eskema kronologikoa Europan, eremu geografikoen arabera

Aldia	Egeo	Italia	Iberia	Europa Erdialdea	Britania	Europa Iparraldea
Aro aldaketa	Erroma	Erroma	Erroma	Erroma	Erroma	Erromatar Burdina
K.a 200	Erroma	-	-	Azken La Tène amaiera eta Erroma	Azken La Tène	Erromatar Burdina
K.a 400	Grezia klasikoa	Erroma	Bigarren Burdin Aroa	La Tène betea	Burdin Aro erdia	Erromatarren aurreko Burdina
K.a 600	Aro Arkaikoa	-	-	Hasierako La Tène	Antzinako Burdin Aroa	Azken Brontzea mendearen erdialderaino ggb
K.a 800	Aro geometrikoa	Etruskoak	Lehen Burdin Aroa	Hallstatt	Azken Brontzea mendearen erdialderaino ggb	Azken Brontzea
K.a 1000	Brontze Aroa	Brontze Aroa	Brontze Aroa	Brontze Aroa	Brontze Aroa	Brontze Aroa

Oianleku Ipar harrespila, Oiartzunen.

Europako lehen Burdin Aroko zenbait kultura hauek dira: Grezia geometrikoa eta arkaikoa, Hallstatt, Golasseca kultura, Villanovako kultura, Tartessos...

Europako lehen Burdin Aroko zenbait kultura hauek dira: Grezia geometrikoa eta arkaikoa, Hallstatt, Golasseca kultura, Villanovako kultura, Tartessos...

Europako bigarren Burdin Aroko zenbait kultura batzuk beste hauek dira: La Tène eta Zeltiberiarren kultura, Mediterraneoan zibilizazio historikoak sortzen dira: Grezia klasikoa eta bere koloniak, Erroma, Etruskoak, Punikoen eta greziarren koloniak mediterraneo mendebaldean, Iberiarrak...

Lehen Burdin Aroa

Esan dugun bezala, Europa erdialdean, Hallsttat kultura garatzen da. Mediterraneoko arroan, Grezia izango da antolaketa politiko konplexuak eraikitzeko baldintzak sortuko dituen lurraldea, denborak aurrera egin hala, polisak eratuko dituena. Grezian hirigintza garatu zen eta kolonien fundazioa indartuko zen; Mediterraneo eta Itsaso beltzeko itsas hertzeko hainbat tokietara iritsiko dira bertako kostaldeetan koloniak sortzeko, edo, beste kulturekin komertzioan aritzeko. Merkataritzak, beraz, eta baita idazketak ere, indartu ziren. Italiako penintsulan aldaketa horietako batzuk ere nabarmentzen dira. Une horretan, Italian askotariko kultura loratu ziren: Situlen kultura Veneto aldean, Villanovako kultura (Brontze Aroan hasi zena) Italia ipar-zentroan, Golassseca kultura ipar-mendebaldean, Liguriako estatua-zutarriak, Sardinia eta nuragheen jarraipena, eta hegoaldeko greziar kolonizazioak.

• 
  Greziako Aro Arkaikoko zaldun baten eskulturatxo bat.
• 
  Golassecca kulturako hileta gurdia. K.a. 500-450.
• 
  Hallstatt kulturako fibula.
• 
  Burdin Aro amaierako edo Erromatar garaiko beirazko bitxi-ale bat. Colchesterren aurkitua. Birmingham museoa.

Eraldaketa horiek guztiek sakonki eragin zuten Europako beste lurraldetan. Zona batzuetan Azken Brontze Aroan garatutako kulturekiko jarraipena izan zen nagusi, beste batzuetan ordea, lurraldearen berrantolaketa egin zela ikusi dute arkeologoek.

Ezaugarriak

Europan, Burdin Aroan, leku garaietan egindako herri harresituak biderkatu ziren, hildakoak errausteko ohitua orokortu zen, eta tornua erabiltzen hasi ziren zeramika poteak egiteko.

Portugalgo Guimar?esen kokatutako Citania de Briterios aztarnategian Burdin Aroko herri tipoa ikus daiteke. Asentamendu honek, leku garai batean eraikitako herri gotortua zena, 3,8 Ha zituen eta erromatarren inbasioen aurka. Bertan, bestak beste anforak, txanponak, zeramika zatiak, armak eta bitxiak aurkitu dira, baita bainu baten hondakinak.

• 
  Germaniarren herri bat irudikatzen duen aire zabaleko Funkenburg Westgreu?en museoan.
• 
  Burdin aroko etxe borobil baten erreplika, Buckinghamshire eskualdean dagoen aire zabaleko Chiltern museoan.
• 
  Villanovako kulturako ohiko urna.

Grezia eta Egeoa

Egeon Aro iluna (Brontze Aro/Burdin Aroa trantsizioan), Aro Geometrikoan (batzuek Aro Arkaikoaren barruan sartzen dutena) eta Aro Arkaikoa zatietan banatzen da Burdin Aroa. Brontze Aroko Mizenastar kulturaren bat bateko desagerpenaren ondoren, gutxi dakigu Greziako biztanleei buruz. Aro Arkaikoan, kolonizazioak hasiko dira, Egeoko irletara, Anatoliako kostaldera, Itsaso beltzeko itsasertzera, Libiako kostara, Sizilia eta Italia hegoaldera, Korsika eta Sardiniara, Frantziako Mediterraneoko kostaldera eta Iberiar penintsulako puntu jakin batzuetara. Kolonizazio hauek eragin handia izango dute bere inguruan eta bere inguruak, aldi berean, eragina izango dute greziarrengan. Kolonizazioak lehenago hasi baziren ere, Egeo itsasoko uharteetan, Anatolian eta Itsaso beltzean, ez dago horien inguruko dokumentaziorik, eta historikoki dokumentatu zirenak K.a. VIII. mendetik VI. mendera egin ziren, eta ondoren baina apalagoak izan zirenak, V. mendean.

Europa Erdialdea

Eskualde zabal eta erabat definitu gabeko honetan, azken Hallsttat eta bere ordezkoa izan zen La Téne, erdigune geografikoa ekialdera lekualdatuta, izango dira Burdin Aroa definituko dutenak, beren eragina kontinenteren lurralde askotara hedatuz.

Europa Ekialdea

Europa ekialdea K.a. 750. urte inguruan

K.a. lehen milurtekoaren lehen urteek Burdin Aroa eraman zuten Ekialdeko Europara. Estepa pontikoan eta Kaukaso eskualdean, Burdin Aroa Koban eta Txernogorovka eta Novocherkassk kulturekin hasi zen K.a. 900 eta K.a. 800. urte inguruan, Hallstatt kulturara zabaldu zen, ustezko migrazio ?traziar-zimerietatik?.

Txernogorovka eta Novocherkassk kulturekin batera, egungo Errusia eta Ukrainaren lurraldean, Burdin Aroa, neurri handi batean, eszitarrekin lotzen da, burdinaren kultura VII a.C mendetik garatu zutenak. K.a. V. mendetik III. mendera bitartean burdina eta errementaritza ekoizteko industrien hondar gehienak Ukrainiako Nikopol hiritik gertu aurkitu ziren, Kamenskoye Gorodishche gotorleku eta aztarnategi arkeologikoa Dnieper ibai ertzean, antzinako eszitiarren gune metalurgiko espezializatua izan zitekeena.

Italia

Italiar penintsulan, burdinaren teknologia Villanovako kulturak sartu zuen lehen aldiz. Ondoren, etruskoen zibilizazioa garatuko da hiri-estatuen bidez Itailako mendebaldeko iparraldean eta erdialdean, erromatarrek bere azken hiria, Volsinii, K.a. 265. urtean konkistatu zuenean. Etruskoen kultura protohistorikoa da, badute idazkera baina eskasa da, eta erromatarrek haiei buruz idatzi zuten, eta horrek Historiaren barruan sartzen ditu.

Bi horiek dira penintsulako kultura garatuenak, gainerako eskualdetan beste batzuek utzi zuten bere aztarna.

Iberiar penintsula

Burdin Aroa, K.a. 1.000/800. urtetik K.a. 218. urtera. Hau da, Mediterraneoko herriak iritsi ziren unea: feniziarrak, greziarrak eta kartagotarrak, erromatar konkistaren hasiera arte. Mediterraneoko herri-estatu edo protoestatu horiek, eragin handia izango dute bertako biztanleriaren antolaketan, batez ere Mediterraneoko kostaldeko eremuetan. Burdinaren erabileraz gain, eltzegile-gurpila sartuko da zeramikazko ontziak egiteko, lehen idazkiak agertuko dira.

Tartessos kultura dugu, agian, monumentalena, K.a. 1200 inguruan hasi zena, Setefilla, Carmona eta La Tablada (Sevilla) edo El Berrueco (Cadiz) bezalako aztarnategiek frogatzen duten bezala, eta K.a. V. mende inguruan desagertu zen. Hiri-estatu eta monumentala, Mediterraneoko kolonoekin erlazionatuta egongo den hurrengo kultura Iberiarrena izango da, kronologikoki Tartessoskoari jarraitzen diena, penintsularen hegoaldean eta ekialdean. Lekualdatutako zelten eraginak penintsulan kultura berri bat garatu zuen, zeltiberiarrak. Burdin Aro amaieran, penintsulan askotariko herri daude, iberiarrez eta zeltiberiarrez gain, txikiagoak ziren beste indoeuroparrak, zeltikoak Guadiana inguruan, zalantzazko filiazioa duten beste herri batzuk, eta baskoi-akitanoak egungo Euskal Herrian.

Europa Iparraldea

Kontinentearen ipar-ekialdean Burdin Aroa beranduago hasi luzatu egin zen, Erromatar eragina ez baitzuten zuzenean jasan. Bikingoek, adibidez, Burdin Aroko ezaugarri batzuk gorde zituzten berandu arte, hala nola erlijio politeista indoeuropar bat.

Europa eta Ekialde Hurbileko kronologiarekin alderatuta eta Egipton

K.a. 600. urteko inperioen zabalkuntza

Ekialde Hurbilerako eta Egiptorako, ez da Burdin Aroaz hitz egiten, aro historiko osoak biziz dituztelako eta haien historia berezko periodizazioaren arabera banatzen da. Europa Burdin Aroan sartuta dagoen bitartean, Ekialde Hurbilean (edo Asia hego mendebaldean) eragina handiena izan zuten herri eta estratuak dira: arameoak, Asiriar inperioa, eta Inperioa eta Babiloniako inperioa eta Medoen inperioa. Kostaldean, Itsasoko herrien erasoaren eta suntsiketen ondoren, filistiarrak, hebrearrek, feniziarrek eta beste beren hiri estatuak edo erresumak osatuko dituzte. Luvio-aramear printzerriak desagertutako inperio hititaren kultur ondarearen oinordetza hartuko dute. Batzuek edo besteek Egiptoko Inperio Berriaren, asiriarren eta babiloniarren eta gero, pertsiar Akemenestar Inperioaren, eta azkenik, greziarren politika espantsionista jasan zuten.

Anatolian, Hititen inperioa deuseztatu ostean, beste erresuma txiki asko sortu ziren: Licia, Frigia, Psidia, Lidia, eta beste. Kostaldeko kolonia greziarrekin erlazionatzen ziren, pertsiar inperioak lurralde hauek bere menpe jarri zituen arte.

Egipton, Ramses IIak eta beste bi faraoik, Itsasoko herrien aurka defendatu zuten bere lurraldea eta, badirudi garaitu zituztela. Geroago, Egipto III. Tarteko aroan sartuko da, eta ondoren, Aro Berantiarrean, Alejandro Handiaren armadaren eskuetan bere independentzia galdu zuen arte eta erresuma helenista bilakatu zenean Ptolomeotarrekin.

Burdin Aroa Indian

Zeramika gris margotua, garai vedikoko kultura materiala.

Tradizionalki, India azpikontinenteko Burdin Aroa zeramika gris margotuaren kulturarekin hasten dela uste izan da (Kultura vedikoarekin lotuta) , K.a. 1200 inguruan, eta Asokaren erregealdira arte iraun zuela.

K.a. III. mendean. Arkeologikoki burdin aroko kulturak bezala sailka daitezkeenak, bi izan ziren: aipatutako zeramika gris margotua (K.a. 1300–300 ) eta Iparraldeko zeramika beltz leundua (K.a. 700-200). Bestalde, garai historikoaren terminologiari jarraituz, Azken Aro vedikoan sartuta dago (K.a. 1100 -500). Geroago, Maurya Inperioak azpikontinentea osoan gobernatuko du K.a. 322tik 185 arte.

Ikerketa berriagoetan, ikusi zen Ganges haraneko (India) burdinaren lanaren aztarna arkeologikoak K.a. 1800. urtekoak zirela. Tewarik (2003) ondorioztatu du "Burdinaren galdaketaren eta burdinazko artefaktuen fabrikazioaren ezagutza aski ezaguna zela ekialdeko Vindhya mendilerroan, eta burdina Ganges erdiko lautadan erabilia zen, gutxienez k.a. bigarren milurtekoaren hasieratik." Baina 2025ean, arkeologoek budinezko objektuak aurkitu zituzten Tamil Naduko (India Hegoaldeen) sei aztarnategitan, K.a. 2953 eta 3345 urte bitartekoak. Ikerketek aurrera darraie eta datuak konfirmatzen badira, horrek iradokitzen du erremintak, armak eta beste objektu batzuk sortzeko burdina erauzteko, galdatzeko, forjatzeko eta moldatzeko prozesua modu independentean garatu zela Indiako azpikontinentean. Altzairua ere garatu ahal izan zuten.

Burdin Aroa Afrikan

Saharatik hegoaldera dagoen Afrikak ez zuen ?Brontze Aro? unibertsal bat izan, eta leku asko harria erabiltzetik burdinara igaro ziren zuzenean. Arkeologo batzuen ustez, burdinaren metalurgia Saharaz hegoaldeko Afrikan garatu zen, Eurasia eta Afrikako ipar-ekialdeko inguruko eremuetatik modu autonomoan, K.a. II. milurtekoan.

Ikus, gainera

• Brontze Amaierako kolapsoa
• Brontze Aro amaiera eta Burdin Aro hasierako iraultza Euskal Herrian
• Historiaurrea
• Euskal Herriko barruti gotortuak edo kastroak
• Harrespil

Sakontzeko bibliografia

• Fortes Marco, Irene (2012) ?El complejo cultural de la Edad de los Metales en Europa. Análisis a través de los testimonios de objetos del Bronce Final hasta la Segunda Edad del Hierro?. Fòrum de Recerca, 1139-5486, 17, 131-149 or.

Kanpo estekak

• Argia: Historia, Historiaurrea, Burdin Aroa
• Dossier ?ge du Fer. Institut national de recherches archéologiques préventives, INRAP
• Maíllo Fernández, José Manuel, et al. (2025-08-04) "La primera Edad del Hierro en Europa". [Audioa] Canal UNED. UNED
• Hernando Grande, Amparo (2025-08-04) "La segunda Edad del Hierro en Europa". [Audioa] Canal UNED. UNED
• Primera Edad del Hierro. Red Digital de Colecciones de Museos
• 2025-08-04 La Edad del Hierro | Paleoantropología y Edades de la Prehistoria. Fundación Palarq
• La Edad del Hierro I en Europa [irudi eta testu bidezko aurkezpena]. RUA. Alacanteko Unibertsitateko erakunde-gordailua
• Early Iron Age in Ukrainian lands. World nomads
• Iron Age. Internet Ecyclopedia o Ukraine
• ?13.2 Iron Age cultures of Europe and the Near East?. Fiveable

• Datuak: Q11764
• Multimedia: Iron Age / Q11764